Çocuklarla birlikte yaptığımız etkinlikleri gözden geçirelim. Birkaç örneği de yakından inceleyelim. İlkbahar mevsimi geldiğinde bitkileri, hayvanları gözlemler, doğada oluşan değişiklikleri fark etmelerini sağlarız. Okul gezilerinde nereye gideceğimizden, hangi ödev ve planları uygulayacağımıza kadar düşündüğümüz, planladığımız pek çok şey vardır. Dönem boyunca yaptığımız etkinlikler çeşitlendikçe çeşitlenir. Bu etkinliklerde çocukların sorgulamaya dayalı görevler üzerine çalışmalarına, bu çalışmalarını yaparken de kitap, dergi, makale gibi kaynakları incelemelerine, raporlar, sunumlar hazırlamalarına önem veririz.
Tüm bu deneyimler çocuklar adına çok önemli bir çalışmaya hizmet eder. Çocuklar, yaptıkları çalışmalarda sorumluluk alır, karar verici olurlar. Çalışmalarında neden, nasıl, ne zaman, kim gibi sorgulama ifadelerini kullanırlar. Tıpkı bilim insanları gibi tahminlerde bulunur, not tutar, zaman zaman notlarını gözden geçirirler. Varsa yaptıkları hesaplamaları incelerler ve ortak karar alabilirler. İşte bu ve buna benzer çalışmaların hepsi hem önemli bir iş hem de kazanılan önemli becerilerdir. Aslında bu sırada bilimsel okuryazar olma yolunda adım atarlar.
Peki, bilimsel okuryazar olmak ne demektir? Neden önemlidir?
Bilimsel okuryazarlık, bilimi anlamaktır. Bilimin temel kavramlarını anlamanın yanı sıra problem çözmenin doğasını anlamak, problem çözerken tahminlerde bulunabilmek, elde edilen sonuçların doğrulanabilir olması gerektiğini bilmektir. Böylece okunan ve duyulan her bilgi hakkında doğru değerlendirmeler yapabilir ve bilinçli kararlar alınabilir.
Günlük yaşamımızda karşılaştığımız olaylar hakkında karar verirken okuduğumuz, duyduğumuz haberlerden, bilimsel bilgilerden faydalanırız. Çocukların bu bilgileri nasıl kullanılacağını bilmelerine yardımcı olmak onların da bilimsel okuryazar olmalarına katkı sağlayacaktır.
Eğer çocuklar bilimsel bilginin ne olduğunu anlayabilir ve analiz edebilirlerse bilimsel okuryazar olma yolunda adım atabilirler. Bunun için merak ettikleri konular hakkında düşünmelerini ve sorular sormalarını sağlayıp bu konularda araştırma yürütmelerini destekleyerek bilimsel okuryazar olabilmelerine yardımcı olabiliriz. Çocukların yapacağı bilimsel çalışmalarla çevrelerinde meydana gelen olayların ne anlama geldiğini, gerçek ve gerçekçi olmayan durumları ayırt etmelerini sağlayabiliriz.
Bunun için ders planlarımızda nelere öncelik verebiliriz?
Çocukları çevrelerini gözlemleyebilecekleri ve meraklarını ortaya çıkaracak eğitim ortamlarına dâhil edebiliriz. Böylece çevrelerinde gördükleri olaylar hakkında sorular sorar ve tartışabilirler. Karşılaştıkları problemlere çözüm üretirken farkındalıkları artar.
Çok basit görünse de her gün bir ders saatinde soru-yanıt oyunu oynanabilir. Oyunda her çocuk merak ettiği, ilgisini çeken bir soruyu arkadaşlarıyla paylaşır. Tüm sınıf merak edilen sorular üzerine düşünür ve yanıtlarının ne/neler olabileceğini tahmin eder. Tahminler sırasında tartışmalar yapmak, çocukların zamanla farkındalıklarının ve sordukları soruların niteliklerinin artmasına yardımcı olacaktır. Bu çalışmada çocukların sordukları soruların yanıtlarını bulmalarından çok sordukları soruların niteliği/düzeyi ve olası sonuçların neler olabileceği üzerine düşünmeleri daha önemlidir.
Çocuklara her gün okuyabilecekleri küçük haberler ya da fotoğraflar getirerek sınıfta paylaşabilirsiniz. Bu haber ya da verdiğiniz bilgilerin doğruluğu hakkında onlara sorular sorabilirsiniz. Bulduğunuz kaynakları paylaşıp hangi kaynağın güvenilir olup olmayacağı üzerine düşündürebilirsiniz.
Herhangi bir konu hakkında doğru ya da yanlış olabilecek bilgileri karışık hâlde hazırlayıp sınıfta paylaşabilirsiniz. Verilen bilgiler hakkında hangilerinin doğru ve neden doğru olabileceği hakkında sorular sorabilirsiniz.
Bu sırada çocuklar;
· Akıl yürütürler, sordukları soruların ya da okuduklarının ne anlama geldiği üzerine düşünürler.
· Yaşadıkları olaylar hakkında gittikçe daha çok soru sormaya ve bilgiler toplamaya başlarlar.
· Doğa olayları, çevre, hayvanlar, uzay ya da farklı konulara ilgi duymaya başlarlar.
· Okuduklarının doğru olup olmadığı üzerine düşünürler.
· Öznel ve nesnel bilgiler arasındaki farkı anlarlar.
· Popüler olmuş bilgilerin herhangi bir kaynağının olup olmadığını ya da bilgilerin geçerliliği üzerine tartışmalar yürütebilirler.
· Çevrelerine karşı daha duyarlı olurlar, gözlem yetenekleri gelişir.
· Kanıtlara dayalı açıklama yapabilmenin ne olduğunu fark ederler.
· Tahmin etme ve tahminlerle sonuçları karşılaştırma konusunda kendilerini geliştirirler.
· İnceledikleri haber ya da bilgilerin çeşitliliği arttıkça bilimsel bilgiler hakkında daha net fikirlere sahip olurlar ve kararlarını daha bilinçli bir şekilde alabilirler.
Tüm bu becerileri kazandıklarında onlar için yeni bir dil olan bilim dilini öğrenirler. Yani bilimsel yöntemin ne olduğunu anlar ve bilimsel okuryazar olurlar.
Her gün dersin kısa bir bölümünde başlattığınız bu çalışmalar okul içinde diğer sınıfların katılacağı bir etkinliğe dönüşebilir. Bilgilerin güncelliği ya da güvenilirliği üzerine yapılan çalışmalar farklı yaş gruplarına uygulanabilir. Çalışmalar sonucunda hazırlanacak afişler, sanatsal çalışmalar ya da kısa videolar çocukların farkındalığını daha çok artıracaktır.
Bilimsel okuryazarlık yalnızca çocukların değil hepimizin sahip olması gereken bir beceridir. 2020 yılından itibaren yaşadığımız pandemi durumunu düşündüğünüzde her birimiz, her türlü veriyi okuma, uygulama ve sağlıklı kararlar alma durumunda kaldık. Hangi bilgi kaynaklarının güvenilir olduğunu araştırdık. Yetişkinler olarak her gün birçok kararımızda bilinçli olabilmeyi bu bilgi birikimleri ve deneyimler sayesinde sağladık. Bilimsel okuryazar olmanın ne kadar önemli olduğunu, sağlıklı kararlar almamızda ne kadar etkili olduğunu gördük. Sınıf içinde ve dışında yaptığımız her türlü planlama, çocukların küçük yaştan itibaren okuryazarlık becerilerinin gelişmesine katkı sağlayacağı gibi yaşam becerilerinin gelişmesine de yardımcı olacaktır.
Kaynakça
Ahsbrook, P. (2020), Becoming Scientifically Literate, Science and Children, 57(8): 18-19.
Clough, M.P. (2011), Teaching and assessing the nature of science: How to effectively incorporate the nature of science in your classroom. The Science Teacher, 78 (6): 56–60
Zucker, A. (2021), Teaching Scientific Literacy, The Science Teacher, 88(4): 8-9.